Stj.Dr.Aysel Karaca, Prof.Dr.Ahmet Dobrucalı
Başka bir canlının vücudunda o canlının zararına yaşayabilen varlıklara ‘parazit’, paraziti barındıran ve onun yaşaması için gerekli eksiklikleri tamamlayan canlıya ise ‘konak’ denir. Parazitlik bir parazitin konak içinde veya üzerinde ondan yararlanarak yaşaması halidir.
Sindirim sistemi parazitleri özellikle barsaklarımızda yaşamayı seven, protozoonlar denilen tek hücreli ökaryot organizmalar ve helmintler denilen kurtlardır. Başlıca üç önemli barsak protozoonu vardır. Bunlar entamoeba histolytica (amip) , giardia lamblia, ve cryptosporidium türleridir. Her üç protozoon da benzer seyirli, ancak infeksiyon yeri, şiddeti ve ikincil sonuçları bakımından farklılık gösteren bir dizanteriye neden olurlar.
Protozoonlar
Amipli dizanteri (Entamoeba histolytica)
Parazitin kontamine (bulaşmış) gıda ve sularla alınan kistleri, ince barsakta trofozit olarak adlandırılan forma dönüşür. Trofozoidler kalın barsağa (kolon) geçer ve bu bölgeyi infekte eder. İkincil infeksiyon ise parazitin kan ylu ile karaciğere ulaşması ile genellikle karaciğerde gelişir. İnfekte hastalar dışkıları ile infektif olmayan trofozoitleri ve infektif olan kistleri atarlar. Tanı, dışkı örneğinde 1-4 çekirdekli karakteristik kistlerin görülmesi ve/veya amip antijenin tesbit edilmesiyle koyulur.
Giardiyaz (Giardia lamblia)
İnfeksiyon genelde kontamine suların içilmesiyle bulaşır. Parazit genellikle onikiparmak barsağını (duodenum) ve ince barsakların üst kısımlarını infekte eder. Kuluçka (inkübasyon) süresi yaklaşık 10 gündür. Akut infeksiyon, karın ağrısı ve kötü kokulu, sulu ishal ile seyreder. Kronik vakalarda karın ağrısı, tekrarlayan ishal, karında gaz ve hazımsızlık benzeri yakınmalar ve demir ve folik asit eksikliği sık görülen belirtilerdir. Dışkıda veya onikiparmak barsağında kist ve trofozoitlerin gösterilmesi ile tanı koyulur.
Kriptosporidiyaz (Cryptosporidium türleri)
Cryptosporidium türü ince barsak villuslarının (barsak yüzeyindeki emici fırçamsı tüycükler) epitel hücrelerinde yerleşen bir hücre içi parazitidir.
İnfeksiyon kaynakları genellikle hayvanların dışkılarıdır. Çiftliklerin atık suları ile krilenen içme suları kontaminasyon için kaynak oluşturur.
Parazit ince barsakların alt kısımlarını infekte eder. Olguların çoğunda belirtisiz ve hafif seyirlidir. İshal, karında kramplar, bulantı, kusma , iştahsızlık ve baş ağrısı görülebilir.Bu belirtiler 3-12 gün sürer ve genellikle iyileşir. Ancak bağışıklık sistemi zayıf olan hastalarda (AIDS, kemoterapi, uzun süreli kortizon vb. ilaç kullanımı vb.) infeksiyon ciddi ve inatçı olabilir. AIDS li hastalarda hastalık mide ve barsaklar dışında safra yollarını tutabilir ve solunum sisteminde infeksiyona neden olabilir. Tanı parazitin dışkıda gösterilmesi ve serolojik testlerle koyulur.
Helmintler
Helmintler de üç bölüme ayrılırlar; Şerit kurtlar (sestodlar), yassı kurtlar (trematodlar) ve yuvarlak kurtlar (nematodlar).
Taenia saginata
Teniyaz hastalığına taenia saginata’nın (sığır şeridi) erişkin şekli neden olur. Dişi tenya günde yaklaşık 200.000 yumurta yapar.Bu hastalık, iyi pişmemiş veya çiğ yenen ve larva içeren bulaşmış gıdaların tüketilmesi ile bulaşır. Ağız yolu ile alınarak vücuda giren parazit yumurtalarından barsaklarda larvalar oluşur. Larvalar barsak duvarını geçerek kan dolaşımıyla diğer organlara ulaşabilir. Karaciğere ve oradan da akciğere ulaşan larvalar bronşlar yoluyla yutağa ve oradan da tekrar mide ve bağırsağa geçerler. Parazitin akciğerlerdeki yolculuğu sırasında bronşial astım benzeri belirtiler oluşabilir. Parazitin barsaklardaki erişkin formunun boyu 12m ye ulaşabilir. Hastalık genellikle bir belirti vermezse de (asemptomatik enfeksiyon) iskelet kaslarında içinde parazitin bulunduğu kistik yapılar oluşturabilir (Cysticercosis). Parazit genellikle iç organlarda kist gelişimine neden olmaz. Nadiren karın ağrısı, hazımsızlık, kilo kaybı veya kilo alamama gibi belirtiler oluşturabilir. Tanı, dışkıda proglottislerin görülmesiyle koyulur.
Taenia solium (Csyticercosis)
Bu tür teniyaz hastalığına erişkin Taenia solium (domuz şeridi kurdu) neden olur. Hastalık iyi pişmemiş domuz etlerindeki larvaların veya parazit yumurtalarıyla bulaşık gıdaların yenmesiyle bulaşır. İnfekte etlerin veya bulaşmış gıdaların tüketilmesi ile ağız yolu ile giren parazit barsakları infekte ettikten sonra barsak duvarını geçerek kan dolaşımıyla diğer organlara ulaşabilir. İnfeksiyon genelde asemptomatiktir. Nadiren ishale neden olabilir. Hastalık genellikle bir belirti vermezse de (asemptomatik enfeksiyon) çizgili kaslarda ve beyinde içinde parazitin bulunduğu kistik yapılar oluşturabilir (Cysticercosis). Beyinde cysticecos oluşması halinde nörolojik bulgular ortaya çıkar ve hastalık öldürücü olabilir. Tanı, dışkıda proglottislerin görülmesi ile koyulur.
Diphylobothrium latum (Balık şerit kurdu)
Difillobotriyaz hastalığına neden olur. İnsan barsağındaki erişkin şekilleri 15 m uzunluğa ulaşabilir. Bu hastalık iyi pişmemiş veya çiğ yenen balık etlerindeki larvalarla bulaşır. Parazit teniyaz hastalığına neden olabileceği gibi B12 vitamini eksikliğine bağlı kansızlık (Pernisyöz anemi) görülebilir. Tanı, dışkıda tparazite özgü yumurtaların görülmesiyle koyulur.
Şistozomiyaz
Bu hastalığın etkenleri Schistosoma mansoni ve Schistosoma japonicum adlı parazitlerdir. Hastalık parazitin serkarya formunun direkt olarak deriden girmesi ile bulaşır. Deriden giren parazit kan dolaşımına geçerek sindirim sistemine ulaşır. İlk infeksiyon yeri sindirim sistemidir. Barsak duvarındaki hasar, parazit yumurtalarına karşı konağın inflamatuvar (iltihabi cevap) yanıtına bağlı olarak gelişir. Yumurtalardan salgılanan proteolitik (parçalayıcı) enzimler de doku hasarına katkıda bulunur. Klinik tablo sindirim sisteminde kanamalar, ishal ve karaciğer hasarı ile seyreder. Tanı, dışkıda parazite özgü yumurtaların görülmesiyle koyulur.
Enterobiyaz (Kıl kurdu hastalığı)
Bu hastalığın etkeni Enterobius vermicularis’ tir. Parazit 3-10mm boyunda ve 0,1-0,5mm enindedir. Hastalık bu nematod yumurtalarının sindirim yolundan alınmasıyla bulaşır. Anüs ve çevresindeki kurtçuklar bu bölgede kaşıntıya neden olur (pruritis ani). Tanı, perianal bölgede bulunan yumurtaların selofan band yöntemi ile gösterilmesiyle koyulur.
Endoskopide kıl kurdunun görünümü
Askariyaz
Bu hastalığın etkeni Ascaris lumbricoides’ tir. Parazitin erişkin formu 15-20cm uzunluğunda ve 3-4mm enindedir. Dünya nüfüsunun 1/3’i nin bu parazitle infekte olduğu düşünülmektedir. Hastalık bu nematodun yumurtalarıyla kontamine toprağın yenmesiyle bulaşır. Toprak yeme ülkemizde, özellikle iç Anadolu bölgesinde, sık görülen bir alışkanlıktır. Parazitin yaşamında insan tek konaktır. Larva barsakta erişkin hale gelir, ve karına ağrısı ve barsak tıkanması da dahil olmak üzere değişik belirtilere neden olabilir. Sindirim sisteminden akciğerlere geçebilir ve bu dönemde öksürük ve astım benzeri yakınmalar ortaya çıkabilir (Löffler sendromu). Tanı, dışkıda tipik yumurtaların gösterilmesiyle koyulur.
Trikuryaz (kırbaç kurdu hastalığı)
Bu hastalığın etkeni, Trichuris trichiura’ dır. Hastalık parazitin yumurtaları ile kontamine toprağın yenmesiyle bulaşır. İnfeksiyon genellikle asemptomatiktir ancak karın ağrısı ve ishale neden olabilir. Tanı, dışkıda parazite özgü yumurtaların gösterilmesiyle koyulur.
Kancalı kurt (çengelli solucan) Hastalığı
Bu hastalığın etkenleri Ancylostoma duodenale ve Necator americanus’tur. Parazitin erişkin formu 8-11mm boyunda ve 0,4-0,5mm enindedir. Hastalık, toprakta bulunan larvaların direkt olarak deriden girmesi ile bulaşır. Çamurda çıplak ayakla yürümek bulaşı kolaylaştırır. Kurtçuklar kan dolaşımından barsaklara geçerek barsak mukozasına tutunurlar. İştahsızlık, ülser benzeri yakınmalar ve kansızlık ile sonlanan gizli barsak kanamasına neden olurlar. Tanı dışkıda parazite özgü yumurtaların gösterilmesiyle koyulur.
Mini sözlük:
Helmint: İnsan ve hayvanlarda yaşayan tüm parazit solucanlardır.
Larva: Yumurtadan yeni çıkmış kurtçuktur.
Organel: Ökaryot hücrelerde temel yaşamsal olayların gerçekleştiği birimlerdir.
Ökaryot hücre: Kalıtım maddesinin belirgin bir zarla kuşatılması ile oluşan çekirdeği ve zarla çevrili organelleri bulunan hücrelerdir.
Pernisiyöz anemi: B12 vitamini eksikliği sonucunda ortaya çıkan, aşırı halsizlik, solukluk, ekstremitelerde uyuşukluk, denge bozukluğu ile kendini gösteren bir kansızlık çeşididir. Hastalarda hafif bir sarılık görülebilir. Tiroid bezi yetersizliği ve mide asit salgısında yetersizlikle birlikte olabilir. Folik asit eksikliği de benzer bir klinik tablo oluşturabilir.
Protozoon: Tek hücrelilerden oluşan canlılar topluluğudur.
Proglottis: Şerit kurtların gövde birimlerinden her biridir.
Serkarya: Yassı kurt (trematod) parazitlerinin serbest yüzen son larva evresidir.
Trofozoit: Parazitlerin hareketli, aktif olarak beslenen ve çoğalabilen şeklidir.
Kaynaklar:
1) Tıp Parazitolojisi. Ed:Prof.Dr.Ekrem kadri Unat. İÜ.Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları.Çeltüt matbaacılık,
2.baskı,Istanbul,1979,Rektörlük no:2597, Dekanlık no:62.